Geziyoruz Ama Korumuyoruz.

Ağustos ayı başında yaşanan yangınlar sonrası birçok yerel idare ormanlara ya da risk altındaki kültürel miras alanlarına girişleri yasakladı. Bırakın piknik yapmayı, bir göz atmak, kısa bir yürüyüşle nefes almak için bile giremiyoruz. Büyük para cezaları getirildi. Bu durum insanların korunan alanlara zararlarını sorgulamaya yol açtı. Bugün, bu yazıda, turistlerin ya da gezginlerin korunan alanlarda yarattığı aşırı turizmi, aşırı turizmin sebeplerini, sonuçlarını ve önlemlerini kısaca değerlendirmeye çalışacağım.

Önce kısaca korunan alanları açmak istiyorum. Korunan alanlar aslında kısaca insanlığın hem sosyo-ekonomik hem de kültürel olarak insanlığın gelişimine katkı sağlayan ama o gelişime hassas alanlar olarak tanımlanabilir. Genel olarak doğal ve kültürel olarak iki başlıkta ele alınır. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile yasal olarak korunurlar. Ülkemizde kültürel gruptaki korunan alanlar kültürel varlığı, kültürel miras, arkeolojik sit alanı, tarihi sit alanı, anıt, sivil mimarlık örneği, anıt ağaç gibi farklı statülere sahiptir ve korunması, planlanması ve kullanımı T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı sorumluluğundadır. Doğal alanlar ise milli parklar, tabiat parkları, tabiat anıtları, tabiat varlıkları, tabiatı koruma alanları, doğal sit alanları, sulak alanlar, özel çevre koruma bölgeleri ve benzeri koruma statüsü bulunan, biyolojik çeşitliliğin, doğal ve bununla ilişkili kültürel kaynakların korunması ve devamlılığının sağlanması amacıyla korunan alanlardır ve korunması, planlanması ve kullanımı sorumluluğu T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’ndadır. Bugünkü yazımda ben korunan alanlar derken özel olarak doğal ya da kültürel diye belirtmediysem ikisini de ele alıyor olacağım.

Biraz da aşırı turizmi konuşalım. Harold Goodwin, “Challange Between Overtourism”de aşırı turizmi (overtourism) ev sahiplerinin ya da misafirlerin, yerel halkın veya ziyaretçilerin çok fazla olduğunu ve bölgedeki yaşam veya deneyim kalitesinin kabul edilemez şekilde bozulduğunu hissettiği destinasyonlar olarak tanımlıyor. Daha kısa bir tanım ise destinasyonlar için turizmin sürdürülemez hale gelmesi. Aşırı turizm dendiğinde akla 2015’ten bu yana eylemler düzenleyen Barselona, Cinque Terre, Venedik gibi aşırı turistik yerlerde yapılan eylemler geliyor. Ancak aşırı turizm aslında doğal ya da kentsel bir yerin kaldırabileceğinden fazla turist/gezgin tarafından ziyaret edilmesi demek. Bu açıdan bakıldığında ziyaretçiler tarafından zarar görmeye başlayan her yer benim gözümde aşırı turizm mağduru.

Aşırı turizmin belli başlı birkaç sebebi var.

Bunların en başında ulaşım olanaklarının artması geliyor, özellikle de havayolu seyahatlerinin ucuzlaması. Havayolu ulaşımı erişilebilir hale geldikçe hem daha fazla insan normalde gitmeyeceği yerlere gitme planı yapıyor hem de seyahatlerinde kişi başına düşen karbon eşdeğer sera gazı salımı miktarı artıyor. Bu da sadece gittiği yere değil, gitmek aklına dahi gelmeyen yerlere zarar vermesi anlamına geliyor.
İkinci sebep ise konaklama imkanlarının ve sistemlerinin artması. Airbnb, booking.com gibi seçenekler insanların konaklama problemlerini hızlıca çözmelerini, dolayısıyla daha kolay seyahat kararları almasına neden oluyor.
Üçüncü sebep ise akıllı telefonlar. Evet, bu teknolojik gelişim başlı başına bir sektörü destekleyebiliyor.
Akıllı telefonlar sayesinde harita ve navigasyon uygulamaları da hayatımıza girdi. Bu da iz, yol, dil bilmeden gezme imkânımızı artırdı. Bir şehirde ya da doğanın uçsuz bucaksız bir köşesinde kendi konumumuzu görmemiz bize istediğimiz her yere gitme imkânı veriyor.
Akıllı telefonların bir diğer açtığı alan ise sosyal medya. Sosyal medya birçok acemi gezginin fenomenleşmesine, gezmek isteyen birçok insanın da bilgiye erişimini artırdı. Bazı sorumluluk sahibi gezginler tam olarak gezdiği noktayı ve rotayı vermeyip bölgeyi anlatırken, yeni yetme, takipçi derdinde olan, gittiği yerin kırılganlığından bihaber, aşırı turizme sebep olup gezdiği yere zarar verme ihtimalini düşünmeyen “gezginler” ne yazık ki nokta atışı konum vererek oranın kaldırabileceğinden fazla insanın gitmesine sebep olabiliyor.
Dördüncü sebep ise yaygın medya, yani dizi ve filmler. İnsanlar filmlerde ve dizilerde gördüğü yerlere hayranlık duymanın ötesine geçip erişim fırsatını yakaladıklarında ne yazık ki aşırı turizme sebep olabiliyor. Buna en iyi örnekler Game of Thrones’un King’s Landing sahnelerinin çekildiği Dubrovnik ve başta Yüzüklerin Efendisi olmak üzere orta dünyayı anlatan filmlerin haşmetli doğa sahnelerinin çekildiği Yeni Zelanda’nın doğal alanları. Doğal alanların kırılgan ekosistemleri de tarihi alanların zarar görmeye çok açık tarihi dokusu da aşırı turizmi kaldırabilecek dayanıklılığa sahip değil, ancak bizlerin yaptığı bunun tam tersi.
Beşinci sebep ise aslında son iki maddenin birleşimi gibi. Turizme yönelik bilgiye erişimin -internet sayesinde- çok artmış olması. Sadece konaklama ve rotalar değil, gezilecek yerlerin tarihi ve kültürel detaylarına hâkim oldukça merakımız artıyor, böylece gezme isteğimizde de artış yaşıyoruz.
Ve bahsedebileceğim son sebep: küreselleşme ve tabana yayılma. Çoğu insan birinci dünya ülkelerinden ayrıcalıklı insanların düzenli olarak seyahat ettiği yerlere herkesin erişebilmesi gerektiğine inanıyor. Eşitlik ilkesi açısından buna ben de katılıyorum. Ama ne pahasına? Gezdiğimiz, eşitliği sağlamaya çalıştığımız yerler, oradaki canlılar da bunu gerçekten istiyor mu? Bu onlar için de eşitlik mi? Belki de bildiğimiz şekliyle turizmi yeniden düşünmenin zamanı gelmiştir. Yoksa hepimiz talihsiz sonuçlar yaşamak zorunda kalacağız.

Peki, aşırı turizm ne gibi sonuçlar doğuruyor? İlk olarak doğal alanlardaki sonuçlarına bakalım:

Kıyı ve orman alanlarının doğrudan turizm için işgali söz konusu. Yakın zamanda iskele altında sıkışıp kalarak ölen yavru deniz kaplumbağalarını mutlaka duymuşsunuzdur. O yavrular, insanların olmaması gereken yerde tatil yapmakta ısrar etmeleri sonucunda öldüler. Bodrum’da yanan alana yapılan otele de mutlaka sinirlenmişsinizdir. O otele kalmaya gitmediniz belki, ama Bodrum’da tatil planı yapmak bile o otelin -ya da benzerlerinin- yapımına destek olmak demek aslında, hiç böyle düşünmüş müydünüz? Yani bizler bir yerlere gitmek istedikçe ormansızlaşıyoruz ve kıyı alanları işgal ediliyor. Kamp alanlarını tercih edenler, derin bir nefes alıp rahatladığınızı tahmin ediyorum, ama rahatlamayın. Kampçı sayısı arttıkça kamp alanlarında yeni yerler açmak için ağaçlar kesiliyor. Benim 23 yıldır gittiğim kamp alanı ilk zamanlar Amazon gibiyken şimdi ağaç gölgesi bulmakta zorlanıyoruz, ki burası Milli Parklar denetiminde, kampçıların durumu sık sık şikayet ettiği, ağaç kesildikçe ceza yazılan bir kamp. Bir de özel parsellerdeki kamplar var ki durumun vahametini düşünmek bile istemiyorum.
Turistik bölgelerde su kaynakları da ciddi zararlar görüyor. Otellerin altyapı ihtiyacı nedeniyle fazladan su kullanılıyor, golf sahaları varsa sulama için fazladan su çekiliyor. Ben kampçıyım mı diyorsunuz? Kamp alanları için de şebeke altyapısı kullanılıyor ve o şebekenin desteklenmesi için mutlaka bir su kaynağı sömürülüyor.
Bir diğer en büyük problem kirlilik. Pikniği de turistik aktiviteye katarak düşündüğümüzde yaratılan kirlilik akıl alır boyutların çok üstüne çıkıyor. Otellerden atılan atıklar, israf edilen yiyecekler, kampçıların çöpleri, piknikçilerin etrafta uçuşan poşetleri… Hepinizin gözünün önüne geldiğine eminim. Bu atıkları ne yazık ki doğa, bitkiler, hayvanlar, yöre insanı hoş karşılamıyor, yok edemiyor, sindiremiyor. Everest gibi gidilmesi, erişilmesi zor yerlerde bile çöplerden oluşan adalar var. Üstelik bu atıklar çok ciddi sorunlara yol açıyor. İzmaritlerin ve camların atıklarının neler yapabildiğini artık hepimiz biliyoruz. Yakın zamanda yaşanan, tarihimizdeki en büyük yangınların sebebinin bir cam parçası ya da bir izmarit olmadığına kim emin olabilir ki?

Problemlerin bir diğeri ise erozyon. Hem yukarıda değindiğim yapılaşma faaliyetleri, hem kirlilik, hem de -hiç aklınıza gelmeyecek bir şey- yürüyüş rotaları erozyona sebep oluyor. Nasıl mı? Yürüyüş rotaları için genelde özel patikalar açılıyor, açılmasa bile bazı tabelalarla işaretleniyorlar. Bu patikaların çevresindeki bitkiler zamanla üstüne basılma, farklı maddelere maruz kalma gibi sebepler nedeniyle ölüyor. Bitkilerin ölmesi başlı başına bir sorunken bir de köklerinin sıkı sıkıya tuttuğu toprak da dağılmaya başlıyor. İşte bu noktada erozyona sebep olmaya başlıyoruz.
Karşılaşılan sorunlardan biri de vahşi doğadaki hayvanların beslenme düzenlerinin bozulması ve buna bağlı ekosistem dengesinin değişmesi. Vahşi hayvanlar doğada yaşar. Biz önce doğal alanları yapılaşmaya ya da tarıma açarak onların yaşam alanlarını ellerinden alıyoruz. Daha sonra sığındıkları doğa parçalarına geziler, piknikler düzenliyoruz. Bu gezilerde ya bu vahşi hayvanları (illa ayı olması gerekmez, kirpiden tavşana, kuşa) doğrudan besliyoruz ya da arkamızda onların beslenebileceği atıklar bırakıyoruz. Besin vermemize ya da atıklarımızdan beslenmeye alışan hayvanların avlanma alışkanlıkları değişiyor. Bu da besin zincirinden bir halkanın çıkması, altında kalanların nüfusunun artması gibi denge problemlerine yol açıyor. Ayrıca bizim besinlerimizin kolaylığına alışan vahşi hayvanlar bizim doğaya gitmediğimiz sezonlarda açlıkla karşı karşıya kalıyor ve şehirlere inmeye başlıyor (sonra da onları şehre indi diye öldürüyoruz).
Doğaya 2 dolaylı etkimiz daha var. İlki deniz ekosistemlerine zarar veren etki. Gemiler ya da büyük oteller atıklarını (özellikle kanalizasyon atıklarını) denize deşarj ediyor. Denizler bizlerin sindirim artıklarını bertaraf etmek için değiller, düzenleri buna göre kurulmamış. Yaşanan biyolojik ve kimyasal kirlilik deniz yaşamına ciddi zararlar veriyor. Yakın zamanda yaşanan müsilaj problemi (turizm kaynaklı olmasa bile) buna en iyi örnek. Diğer dolaylı etkimiz ise turizm için kullanılan, klimalı, fosil yakıtlı otobüslerin yarattığı sera gazı salımları. Seyahat eden nüfus ve sıcaklıklar arttıkça salımlarda düşünmek istemeyeceğimiz oranlarda artıyor. Az değil, turizme bağlı sera gazı salımları, toplamın %8’ini oluşturuyor.

Bütün bu sorunlar sonucunda doğal alanlarda ekosistem kayıpları yaşanıyor, onarımı çok zor ve çok zaman alıcı olan kayıplar.

Peki, insan yerleşimlerinde neler yaşanıyor? Turizm baskısı altında insanlar neler hissediyor? En öne çıkan cevap şöyle:

Yerel halk hem artan kiralar ve arazi değerleri nedeniyle hem de gıda, elektrik su gibi temel ihtiyaçların maliyetlerinin artması nedeniyle turizm bölgelerinde duramıyor ve yerlerinden ediliyorlar.
Konut alanlarında evlerin günlük kiraya verilmesi, Airbnb gibi seçeneklerin sunulması nedeniyle ticarileşme oluyor. Hem yerinden edilme söz konusu hem de konut alanlarında güvenliğin azalması söz konusu oluyor.
Yerel, özgün ürünler yerine seri üretim hediyelik eşyaların satılması somut olmayan kültürel mirasın yok olmasına neden oluyor.
Turist çekmek için kentsel tarihi alanlarda yapılan projeler, yerin özgün değerine değil turist beklentilerine odaklanıyor. Ahşap yapılar ya yalnızca cephe sağlıklaştırma adıyla içi yıkılırken cepheden ağzı yüzü düzeltiliyor ya da yıkılıyor, yerine betonarme ama ahşap cephe giydirilmiş yapılar yapılarak “şirin” mahalleler oluşturuluyor. Kültürel miras kamu eliyle turizm için yok ediliyor.
Turizm baskısı altındaki alanlarda su ve gıda altyapısı yetersiz kalıyor. Düzenli su kesintileri, gıda fiyatlarındaki fahiş artışlar insanlara yaka silktiriyor.

Son olarak neler yapılabilir, biraz ona bakalım. Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (UNWTO) Aşırı Turizmi ele aldığı raporunda bu sorunun önüne geçmek için 10 strateji öneriyor, bunlar:

Turistlerin tek yere yığılması yerine az bilinen yerlere yönlendirilerek yayılması
Turistlere farklı sezonlardaki seyahatlerin pazarlanması
Yeni rota ve çekim noktalarının oluşturulması
Mevzuatlarda düzenleme yapılarak turistik alanların korunmasına yönelik önlemler alınması
Daha sorumluluk sahibi gezginlerin dikkatinin çekilmesi
Yerel toplulukların turizmden faydalanmasının sağlanması
Tatil yerlerinin altyapı ve hizmetlerinin geliştirilmesi
Yerel paydaşlarla iletişim kurulması ve anlaşılması ile turizme yönelik kararlara dahil edilmesi
Turistlerle iletişim kurulması ve anlaşılması ile gezginlerin nasıl sorumluluk sahibi ve yerele/doğaya saygılı olunacağının öğretilmesi
Değişimlerin izlenmesi ve ölçülmesi

Turistler için ise farklı otoriteler önerilerde bulunuyor. Bu önerilerin başında uçak ve gemi seyahatlerinden kaçınmak, kitle turizmine katılmamak, az turistik, daha özgün rotaları tercih etmek, sezon dışı seyahat etmek, gittiği yere saygı göstermek, yerel topluluktanmış gibi yaşamak ve yerel değerlere sahip çıkmak geliyor.

Hem turizme yönelik karar alıcılara hem de turistlere önerilen bu önerilere şahsen ben katılmıyorum. Çünkü bu öneriler aşırı turizm baskısı altında kalan yerlerdeki turistlerin daha geniş alanlara ve zamana yayılmasına dayanıyor temelde. Yani ne sera gazı salımlarını azaltmak var işin içinde ne de hassas ekosistemleri ve kültürel mirası yoğun kullanımdan korumak. Hatta keşfedilmemiş yerleri keşfedin demek bana göre çok daha riskli, hâlâ korunmuş olan yerleri de işgal edin demekle aynı anlama geliyor.

E peki, ne yapacağız? Hiç gezmeyecek miyiz? Bana göre seyahat anlık tatmin arzumuz, çevresel kaynaklar ve rotaların bütünlüğü arasında bir denge meselesi. Yani dengeyi kurarsak tabii ki gezebiliriz. Bu yaklaşıma dünyada farklı isimler veriliyor ya da kapsamı farklılaşıyor. Üst başlığı sorumlu turizm. Yani yaşanacak ve ziyaret edilecek daha iyi yerler oluşturmak için turizmi kullanmak. Bana göre bunun en optimumu ekoturizm.

Ekoturizm, The International Ecotourism Society’e göre çevreyi koruyan, yerel toplumun refahını sürdüren, eğitim ve doğru bilgiyi barındıran, doğal alanlara yapılan sorumlu turizm faaliyetleri olarak açıklanıyor. Ekoturizm basitçe küçük ölçekli, az etkili seyahat biçimi. Dünyayı daha iyi korumak için daha iyi tanımaktan yola çıkıyor. Biyoçeşitliliği, ekosistemi ve yerel toplumları korumayı hedefliyor. Çevresel ve kültürel farkındalığı artırıyor.

Ekoturizm odaklı eylemler çevrenin refahını ilk sıraya koyuyor. Bu kapsamda insanların eğitilmesi sağlanıyor ve dünyayı koruyor. Yerel toplulukları ve kültürel/doğal koruma faaliyetlerini destekliyor. Ayrıca seyahat kalitesini de artırıyor.

Ekoturist olmak için:

Kafanıza göre değil, ekoturizm için belirlenmiş rotaları/noktaları tercih edin ki turizm ayak iziniz takip edilip onarımı sağlanabilsin.
Bir acente ile anlaşmışsanız koruma politikaları konusunda şeffaf olduklarına emin olun.
Sömürücü etki yaratan gönüllülüklerden kaçının. Gönüllülük adı altında başkaları üzerinden geçinmeye çalışmayın.
Yerel rehberlerle çalışın.
Arkanızda yalnızca ayağınızın izini bırakın.
Ekoköyler, poermakültür çiftlikleri, eko tatil yerleri gibi seçenekleri tercih edin. Bu kapsamda TaTuTa’ya göz atmayı unutmayın.

Evet, bu gezegen hepimizin, dolayısıyla her yerini görmek, öğrenmek istiyoruz. Ama bunu yaparken ona zarar verirsek başkalarının imkanlarını elinden almış oluruz. Bu nedenle sorumlu turistler olarak, sorumlu turizmin bir parçası olmalıyız.

İlk olarak Greenvibes Ekolojik’in Bülteninde yazdığım bu yazıma ve daha fazlasına buradan ulaşabilirsiniz.